BAKLAGİLLERDE AZOTLU GÜBRELEME

ÖZET

Azotun döngüsünde baklagiller %50’den fazla rol oynamaktadır. Tarımsal üretimde kullanılan azotun önemli bir kısmı atmosfer ve doğalgazdan temin edilmektedir.

Atmosferde %79 oranında azot bulunmasına rağmen, bitkilerin bu azottan doğrudan yararlanma yetenekleri yoktur. Oysa azot, bitkilerin en fazla kullandığı besin elementidir. Bitkilerde proteinin yapıtaşı olması yanında en önemli büyüme maddesidir.

Tarla tarımında baklagiller dışında kültürü yapılan hemen bütün bitkilerin azotlu gübrelemeyle ilgili olarak uygulama teknikleri bulunmaktadır. Baklagillerde genellikle azotlu gübreleme uygulanmaz veya az miktarda kök gübresiyle birlikte verilir. Oysa azotu en fazla kullanan baklagillerdir ve köklerindeki azot bağlayan bakterilerin bağladığı azot yeterli değildir.

BİYOLOJİK AZOT FİKSASYONU

Dünyada, biyolojik yolla bağlanan azot miktarının yılda 180 milyon tonun üzerinde olduğu tahmin edilmektedir. Bağlanan bu azotun yarısının baklagillerin köklerinde ortak olarak yaşayan bakteriler vasıtasıyla gerçekleştirildiği kabul edilmektedir.

Biyolojik azot fiksasyonu atmosferde bulunan azotun (N₂) amonyağa dönüştürülmesidir. Atmosferdeki azot aktif bir element değildir. Herhangi bir elementle reaksiyona girmesi pek mümkün değildir. Dolayısıyla ticari olarak üretilen azotlu gübreler, atmosferdeki azottan yüksek basınç altında elde edilmektedir. Azot fiksasyonu meydana geliş sıklığına bağlı olarak yıldırım olayları ile de gerçekleşmektedir. Yıldırım olaylarıyla senede dekar başına bağlanan azot miktarı 3-4 kg civarındadır.

Doğal ya da sentetik yollarla elde edilen azot, RNA, DNA ve proteinin yapı taşı olan amino asitlere çevrilmektedir.

Baklagil köklerinde ortak yaşayan Rhizobium bakterilerinin azot fiksasyonu, araştırıcılar tarafından en fazla incelenen olaydır. Bu olayda bakteri konukçu bitkiye indirgenmiş azotu, konukçu bitki de bakteriye çözünebilir karbonatları temin etmekte ve azot fiksasyonu konukçu bitkinin köklerinde oluşan yumrucuklarda gerçekleşmektedir.

Son yıllarda biyolojik azot fiksasyonu üzerine yapılan çalışmalarla biyolojik solüsyonlar elde edilmiş ve ticarileştirilmiştir. Hem yapraktan, hem topraktan uygulanabilen bu solüsyonlar, azotun biyolojik yollarla tutulması alanında yeni bir çığır açmıştır.

Ekim nöbeti uygulamalarında, biyolojik azot fiksasyonu önemli bir faktör olarak dikkate alınmakta ve ekim sırasına mutlaka baklagil getirilmektedir. Bununla birlikte, makineli tarıma uygun bitkilerin ekim nöbetinde daha fazla yer alması, sentetik ticari gübrelerin kullanımını sürekli artırmaktadır.

Netice itibariyle yoğun tarım uygulamaları, bitkisel üretimde olması gereken ideal toprak şartlarını olumsuz etkilemekte, baklagil yetiştiriciliğinde arzu edilen azot bağlama oranı sürekli düşmektedir.

BAZI BAKLAGİL TÜRLERİ VE KAZANDIRDIKLARI AZOT MİKTARI

Çok yıllık baklagil yem bitkileri biyolojik azot tutumunda ön sıralarda yer almaktadır. Özellikle yonca ve bazı çok yıllık üçgüller, köklerindeki azot bakterileri vasıtasıyla dekar başına 12-30 kg arasında değişen azotun toprağa bağlanmasını sağlamaktadırlar.

Tek yıllık baklagil türlerinden soya 6-12 kg, börülce ve fasulye 6-13, bezelye ve fiğ türleri 8-14 kg, kırmızı üçgül ise 8-18 kg civarında azot kazandırmaktadır.

Orijinini Anadolu’dan alan baklagil türlerinin köklerinde ortak yaşayan Rhizobium türleri, toprakta yaygın olarak bulunmaktadır. Soya gibi başka coğrafyalardan gelen türlerin ekiminde bakteri aşılaması yapmak gerekmektedir.

BAKLAGİLLER VE KULLANILAN AZOT MİKTARI

Baklagil köklerinde ortak yaşayan bakterilerin, havadan sağladığı azot aynı yetişme sezonu içerisinde yeterli gelmemektedir.

Hemen bütün bitkilerin yetiştiriciliğinde ana hedefler içerisinde yüksek verim ve kaliteli ürün yer almaktadır. Buradan hareketle, baklagillerde azotlu gübrelemenin daha etkili olabileceği düşüncesi ağır basmaktadır.

Türler içerisinde, yetiştirme şartlarına bağlı olarak en fazla azot bağlayan tür olan yonca, bir yetişme sezonunda; kışı ılıman geçen bölgelerde 7 biçimle 1.5 ton/da, kışı sert geçen bölgelerde ise 4-5 biçimle 1 ton/da’ın üzerinde kuru ot vermektedir.

Kışı ılıman geçen sahil kesimlerde dekarda 1.5 ton ve üzerinde kuru ot veren yoncanın, dördüncü ve beşinci biçimlerde verimi önemli derecede azalmaktadır. Verim azalışı sıcağa bağlanmakla birlikte temelde azot eksikliğine dayanmaktadır.

Dekardan 1.5 ton kuru ot verimi alınan bir tarlada, yonca yaklaşık olarak 40 kg saf azot kullanmaktadır. Diğer bir deyişle, topraktan 40 kg azot uzaklaşmaktadır. Şartlar ne kadar elverişli olursa olsun, yoncanın yoğun biçim uygulamaları altında bağladığı azot miktarı dekara 20 kg’ı geçmemektedir.

Yonca gibi diğer baklagil yem bitkilerinde de yetişme sezonu içerisinde azot bakterileri tarafından bağlanan azot miktarı yetersiz kalmaktadır. Dekardan 25 balya ile yaklaşık 600 kg kuru ot alınan adi fiğ ve yem bezelyesi, 15 kg saf azot kullanmaktadır. Kök ve anızlarda kalan azotla birlikte bu miktar 20 kg’a çıkmaktadır. Aynı yetişme sezonu içerisinde bu türlerin köklerindeki bakteriler vasıtasıyla kazandırdığı azot miktarı dekar başına 15 kg’ı bulmamaktadır.

Yemeklik tane baklagillerden nohut, mercimek, fasulye ve börülce gibi türlerde tohum ve hasat harman artıklarıyla topraktan uzaklaştırılan azot miktarı dekar başına 20 kg’ı bulmaktadır. Köklerindeki bakteriler vasıtasıyla kazanılan azot miktarı ise, bu miktarın yarısında kalmaktadır.

Soya fasulyesi, 400 kg/da tohum verimi ile dekarda 160 kg protein, 80 kg yağ üretmekte, bunun için 25 kg azot kullanmaktadır. Bu miktar, dekardan 6 ton silaj veya 1200 kg tane ürünü alınan mısırın kullandığı azottan aşağı değildir. Soya fasulyesinin sezon içerisinde köklerindeki bakteriler vasıtasıyla kazandırdığı azot miktarı sadece 8 kg/da’dır. Eğer fark gübre ile kapatılırsa verim yükselmekte, aksi takdirde düşmektedir.

BAKLAGİLLERDE AZOTLU GÜBRELEME

Gübre dozlarıyla ilgili çalışmalar, fosfor ve potasyum uygulamalarına yoğunlaşmakla birlikte, biyolojik azot fiksasyonuyla ilgili araştırmalar, bağlanan azot miktarının yetersizliğini gözler önüne sermektedir. Yoncanın ikinci yıldan sonra, köklerindeki bakterilerin azot bağlama performansının düştüğü, soya fasulyesinin köklerindeki bakterilerin ürünle uzaklaştırılan azot miktarının yarısını karşılamadığına dair bulgular dikkat çekicidir.

Yonca yetiştiriciliğinde, ikinci biçimden sonra, toprakta azalan azotun verilmesi verimi önemli derecede artırmaktadır. Pratik olarak, ikinci biçimden sonra yaz sonuna kadar her biçimde dekara 5 kg azot uygulanması açığı kapatmaktadır. Asit karakterli topraklarda Kalsiyum Amonyum Nitrat (CAN), bazik karakterli topraklarda Amonyum Sülfat (AS) daha verimli olmaktadır. Yavaş salınımlı azotlu gübre uygulamaları verimi daha fazla artırmaktadır.

Adi fiğ, Macar fiği, yem bezelyesi gibi kışlık tek yıllık baklagillerde, ekimle birlikte dekara 4-5 kg kök gübresiyle birlikte, ilkbaharda ise yine 4-5 kg azotlu gübreleme verimi önemli derecede artırmaktadır.

Soya, börülce, fasulye gibi yazlık baklagiller, kullandıkları azotun ancak yarısını toprağa kazandırabilmektedirler. Ekimle birlikte fosfor ve potasyumun yanında dekara 5 kg azot uygulanması, bakteri performansını da artırmaktadır. İkinci ara çapadan sonra, dekara 5 kg daha azot uygulanması, gerekirse damlama sulamayla verilmesi arzu edilen verime ulaşmada önemli rol oynamaktadır.

Mercimek ve bezelye yetiştiriciliğinde erken ilkbaharda, nohut yetiştiriciliğinde ise ekimle veya çapalamadan sonra bitkiler 20 cm boya ulaştığında dekara 4-5 kg saf azot gelecek şekilde amonyum sülfat uygulanması yüksek verim için yeterli olmaktadır.

Soya köklerinde azot bakterileri. Organik maddece zengin bir toprak.

Yonca köklerinde bakteri aktivitesi, üçüncü yıldan itibaren düşmektedir.

Fasulyede azotlu gübreleme verimi artırmaktadır.

Harun BAYTEKİN