TÜRKİYE COĞRAFYASINDA TRAKTÖR

*Prof. Dr. Ahmet Çolak tarafından derlenmiştir

Osmanlı döneminde Anadolu’da çeşitli merkezlere ait yıllık tarımsal makine ithalatının toplam ithalat içindeki payı önemsiz düzeylerde (% 1’in altında) idi. Bir tahmine göre 1914’te Anadolu’da 4 adet traktör, 35 adet tekli ve 25 adet çift makine olmak üzere toplam 60 adet buharlı pulluk (steam plough/lokomobile) bulunmaktaydı. Anılan rakamlar Osmanlı tarımında makine kullanımının ne kadar sınırlı kaldığını açıkça yansıtmaktadır (Baskıcı, M.,2003). Büyük önder Mustafa Kemal Atatürk, üretimin ve halkın refahının artırılması için tarım teknik ve araçlarının modernize edilmesine büyük önem vermiştir. Bu amaçla kuruluşu 1883’e dayanan Ziraat Bankası, 1924 tarihli bir yasayla 30 milyon sermayeli ve 99 yıl süreli bir anonim şirket olmuştur. Tarımda makineleşmeyi sağlamak amacıyla 1923’de tarım araçlarının Ziraat Bankası eliyle ithali ve üreticiye gümrüksüz dağıtılması kanunlaşmıştır. Makineleşmeyi yaygınlaştırmak için, Cumhuriyet’in kuruluşundan hemen sonra Ziraat Bankası 70 adet traktör almış ve bunların 40 adedini çiftçilere dağıtmış; 30 adedini de kendisi işletmeye koymuştur. 1924’te Tarım Bakanlığı tarafından 221 adet traktör ithal edilerek üreticilere dağıtılmıştır. Dönemin hükümetinin tarımda makineleşmeyi artırmak için izlediği politikalar sonucu 1924 yılında 501 olan traktör sayısı 1930’un başında 2.000’lere yaklaşmıştır (Tekeli ve İlkin, 1988). 1929 Dünya Ekonomik Buhranı koşullarında hükümet ağır yağlarla çalışan traktörlere geçmeyi teşvik etmiştir. Prof. Dr. Esat Ahmet Bozkaya’nın Atatürk’ün talimatlarıyla yaptığı eşsiz bir çalışma Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarım Makinaları ve Teknolojileri Mühendisliği bölümünde bulunmaktadır. Ekonomik buhran neticesinde traktör sayısı 1933’te 1.382’ye, 1936’da 1.308’e düşmüştür (Tekeli ve İlkin, 1988). Dünya ekonomisinde meydana gelen ekonomik kriz ve 2. Dünya Savaşı’nın yarattığı sonuçlar, Türkiye’de mekanizasyon çabalarını yavaşlatmıştır. 1943 yılında kurulan ve görevlerinden biri tarımda kullanılan her türlü alet ve makineleri yurt içinden ve yurt dışından temin etmek, yurt içinde imal etmek için sanayi tesisleri kurmak olan Türkiye Zirai Donatım Kurumu (TZDK), 1944’te kanunla iktisadi devlet kuruluşu haline gelmiştir.

2. Dünya Savaşı sonrası 1947 yılında ABD tarafından önerilen “Avrupa Kalkınma Programı” kapsamındaki “Marshall Planı” uygulanmaya başlanmış ve tarım alet ve makineleri mevcudumuz hızla artmaya başlamıştır. 1948 yılında 1.756 olan traktör sayısı, 1952’de 31.415’e, 1955’te 40.282’ye, 1960’ta 42.136’ya, 1965’te ise 54.668’e çıkmıştır. Traktör sayısı 1948–1960 döneminde 24 kat, 1948–1965 döneminde ise 31 kat artmıştır. Aynı dönem içinde, traktörle işlenen toprakların oranı 1951’de yüzde 11,8, 1955’te yüzde 14,4, 1960’ta yüzde 13,6 ve 1965’te yüzde 17,4’tür.

Türkiye’de ilk traktör fabrikası, Mart 1955’te Ankara’da, Minneapolis–Moline Türk Traktör ve Ziraat Makineleri adı altında açılmıştır. Amerikan yardımları çerçevesinde Türkiye’de Ankara Gazi’de Atatürk tarafından kurulan uçak üretim ve bakım fabrikasının kapatılarak yerine kurulan bu fabrikada Minneapolis–Moline firmasının traktörlerinin montajını yapılmıştır. İlk üretilen traktör 6 Nisan 1955’te TZDK’ya teslim edilmiştir. 1956 yılında 1.065 adet traktörün montaj üretimi yapılmıştır. 1961’de yerli katkı oranı yüzde 43’e çıkmış, 1962’de Fiat marka traktör montajına başlanmıştır. 1962 yılında Uzel ve TZDK, traktör montaj üretimine başlamıştır. 1963 yılında Tarımın ana fakültesi ve Yüksek Ziraat Enstitüsünün devamı olan Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarım Makinaları Bölümünde 3 başarılı akademisyen (Prof. Dr. Hamit Demirtaş, Doç. Dr. Süleyman Kadayıfçılar ve Dr. Gazanfer Harzadın) HSG marka 2 adet traktör imal etmişler ve Sanayi Bakanlığından patent almışlardır. Yine 1972 yılında Süleyman Kadayıfçılar, tek akslı bahçe traktörü imal etmiş ve TÜBİTAK Zirai Mekanizasyon Ünitesinin bir projesi olarak “50. yıl Sanayi Ödülü”nü kazanmıştır. 1976 yılına bakıldığında Türk Traktör, Uzel, TZDK, TOE, BMC, Pancar Motor ve Tarım Kredi Kooperatifi Vakfı, traktör üretiminde yer almaktadır. 1965 yılında traktör parkı 54.608 adet iken 1971’de 118.525’e, 1975 yılı sonunda ise 243.066’ya ulaşmıştır. 1978 yılında Çukurova ve Hema, traktör üretimine başlamıştır. Bugün Traktör grubunda yirmiden fazla firma, otuz civarında markayı temsil etmektedir. Traktör segmentinde esas olarak 13 firma imalatçı (yerli traktör tip onay belgesine sahip) vasfıyla, değişik yerli katkı oranlarıyla sektörde yer almaktadır. Bu firmalardan 4’ü kendi motorunu Türkiye’de üretmektedir. Türkiye’de üretilen traktörlerin pazar payı yüzde 85–90 seviyesindedir. İthalatçı firmalar komple traktör ithal ederken, montaj ağırlıklı üretim yapan firmalar aksam ve parça formlarında ürün ithal etmekte ve bunları Türkiye’de kurdukları montaj hatlarında iç piyasadan tedarik ettikleri akü, lastik, kabin vb. parçalarla birleştirmek suretiyle, değişik yerli katkı oranlarıyla pazara sunmaktadırlar. Yerli katkı oranı yüzde 51 ve üstü olan traktörlerin pazar payının ortalama yüzde 75 civarında olduğu tahmin edilmektedir. Yabancı bir lisansla üretim yapan firmalar “komple traktör” de ithal etmektedir (TARMAKBİR,2023 Sektör Raporu).