Selami İleri: “Tarımsal mekanizasyon endüstrisinde Türkiye’nin ulaştığı konum ve gelişim alanları.”

Tarihsel verilere göre ilk tarım ekipmanını 1861’de, ilk traktörünü 1955’de üretmeye başlayan Türkiye’de, sektörün ihtiyaç duyduğu tarımsal mekanizasyon araçlarının tamamına yakını imal edilmektedir. Bununla birlikte bu konuda istisnalar da vardır. Bunlar genel olarak:

• Satış adetleri bakımından üretimi rasyonel olmayacak ürünler,
• Çok büyük tarımsal arazilere ve işletmelere uygun kapasitede traktörle çekilir veya kendi yürür makineler
• Akıllı tarım makineleri ve teknolojileri

Bu gibi mekanizasyon araçları çok düşük bir seviyede imal edilmekte, ihtiyaçlar genel olarak ithalat yoluyla sağlanmaktadır.

Sektörde ulaşılan konum dış ticaret verileri üzerinden değerlendirildiğinde, daha ölçülebilir sonuçlara ulaşılmaktadır. Buna göre 2000’lerin başında 50-60 milyon dolar seviyesinde ihracatı olan ve dış ticaret açığı veren Türk Tarım Makineleri Endüstrisi, bugün 1,6 milyar dolar seviyesine ulaşan ihracatı ile küresel anlamda sektörün önemli bir aktörü olmuştur.

Bununla birlikte sektörün daha fazla gelişim göstermesi, öncelikle iç pazarın bu gelişime uygun makine talebinde bulunmasına bağlıdır. Ülkemizdeki tarımsal yapı, tarımda gelişmiş ülkelere göre olumsuz olarak nitelendirebileceğimiz bazı farklılıklar göstermektedir. Mevcut arazi ölçeklerinin durumu, tarım arazilerinin genellikle küçük parsellerden oluşması, ayrıca bu parsellerin de bir arada olmayıp oldukça dağınık bir şekilde bulunması, ortak makine kullanımındaki yetersizlikler ve özellikle çiftçilerin alım gücünün düşük olması, yurt içi talebin de orta–düşük teknolojili ve düşük kapasiteli makineler üzerinde yoğunlaşmasına, bu da katma değeri düşük bir üretime sebep olmaktadır.

Tarımın ve tarımsal mekanizasyonun gelişim alanları:

Türkiye tarım makineleri pazarı çeşitli dönemlerde 3 milyar doları aşan bir hacme ulaşmış olsa da tarımsal işletme sayısı ve makine parkının ortalama yaşı dikkate alındığında değişim hızı ve değişimin niteliği hala yeterli seviyede değildir. Çiftçilerimiz yeniliğe, yeni teknolojileri kullanmaya eğilimli olmakla birlikte alım gücünün düşük olması nedeniyle bu konuya öncelik verememektedir. Ülkemiz ve dünya tarımındaki gelişmeler dikkate alındığında tarımın ve tarımsal mekanizasyonun majör gelişim alanları şu şekilde özetlenebilir:

• Profesyonel tarım işletmelerinin sayısının artması, bu kapsamda genel anlamda işletme sayısının azalması, oransal olarak yarı geçimlik çiftliklerden küçük ve orta ölçekli çiftliklere, orta ölçekli çiftliklerden de büyük işletmelere geçişin artması
• Ortak makine kullanımının gelişmesi
• Arazi ölçeklerinin büyümesine bağlı olarak yüksek güçlü traktör, yüksek kapasiteli ve kendi yürür ekipman ihtiyacının artması
• Orta ve uzun vadede akıllı tarımın yaygınlaşması, kısa vadede özellikle dijital tarım servislere olan talebin ön plana çıkması
• Et, süt ve süt ürünlerine olan talebin artmasına paralel olarak hayvancılık işletmelerinin sayısının artması, bunun sonucu olarak hayvancılığa yönelik tarım makinelerine olan talebin artması
• Hayvancılığın gelişmesine paralel olarak yem üretimi ve bu kapsamdaki mekanizasyon araçlarına olan talebin artması, yüksek nakliye ücretleri nedeniyle yüksek yoğunluklu balya makinelerine olan talebin artması, bu kapsamda balya yükleme, taşıma ekipmanları ihtiyacının doğması
• Katma değerli ürünlerin üretiminin artması, sektörde özellikle meyvecilikte (sıfırdan) makineli tarıma uygun tarım alanlarının oluşturulması, bu üretime özgü, özel traktör/makine talebinin artması
• Bitki koruma ürünleri, sentetik gübre kullanımının azaltılması politikalarına bağlı olarak değişken oranlı makinelerle, mekanik ot mücadelesi ve çiftlik gübresine yönelik mekanizasyon ihtiyacının artması
• Kuraklığın artması ve su kaynaklarının azalması nedeniyle modern sulama ekipmanlarına olan talebin daha da artması
• İklim değişikliğine bağlı olarak erken uyarı ve önleme sistemlerine olan talebin artması
• Sözleşmeli ve organik tarım alanlarının artması

Sektörün ihtiyaç duyduğu majör bazı yatırım alanları

İmalat ve ithalat durumu ve ülkemiz ve dünya tarımındaki gelişmeler dikkate alındığında sektörün ihtiyaç duyduğu majör bazı yatırım alanlarına aşağıda yer verilmiştir.

• Kendi yürür hasat makineleri (Biçerdöver, pamuk hasat, pancar hasat vb.)
• Kendi yürür ilaçlama makineleri
• Kendi yürür yükleyiciler
• Akıllı tarıma yönelik makine, donanım (ekipman) ve yazılım
• Yüksek kapasiteli hasat makineleri
• Süt sağım tesisleri, sağım robotları, ilgili yazılımlar
• Yenilenebilir enerji sistemleri
• Dairesel ve doğrusal hareketli sulama sistemleri
• Bağ ve bahçe mekanizasyonuna, özellikle hasat işlemine yönelik makineler

Sektördeki Firmalar

Türk tarım makineleri endüstrisi, Türkiye ekonomisine paralel olarak büyümekte, üretim standartlarının yanında ürün çeşitliliği ve kalitesini de geliştirmektedir. Bu gelişime bağlı olarak, sektördeki firmaların sayısı artmakta ve sektörün marka değeri yükselmektedir.

Sektördeki firmalar, KOBİ’lerden, makine sektörünün önde gelen büyük ölçekli firmalarına ve Türkiye’de de faaliyet gösteren küresel firmalara kadar çeşitli ölçeklerdedir. Sektörde faaliyet gösteren firma sayısı oldukça fazla görülmesine rağmen bunların bir kısmının, birkaç kişi çalıştıran torna/kaynak atölyesi niteliğinde olan son derece küçük işletmeler olduğu tahmin edilmektedir.

Sektörde büyük, orta ve küçük ölçekli önemli sayıda firma bulunmakla birlikte bu konudaki veriler muhteliftir. Sektördeki girişim sayısı TÜİK tarafından bile farklı şekillerde değerlendirilmektedir. NACE 2830: Tarım ve Ormancılık Makineleri İmalatı kapsamında TÜİK’in Girişimcilik İstatistiklerine göre 2.081 (2021), Yıllık Sanayi ve Hizmet İstatistiklerine göre 1.847 (2021) firma sektörde faaliyet göstermektedir. Her iki TÜİK verisine göre firma sayısının her geçen yıl arttığı görülmektedir. Bu yönüyle, makine sektöründe en çok girişimci sayısının olduğu sektörlerden birisi tarım makineleridir. TÜİK Girişimcilik İstatistiklerine göre firmaların yüzde 3,9’unun hiç çalışanı yoktur. Çalışan sayısı 1–9 olan firmaların toplamdaki payı yüzde 78,7, çalışan sayısı 10–49 olan firmaların oranı yüzde 13,9, çalışan sayısı 50–249 olan firmaların toplamdaki payı ise yüzde 2,9’dur. Sektörde faaliyet gösteren imalatçı firma sayısı T.C. Tarım ve Orman Bakanlığının 2019 yılı kayıtlarına göre 1.081 adettir. Sektörde faaliyet gösteren imalatçı firma sayısı, TOBB’un sanayi veri tabanı 2022 yılı verilerine göre 1.290’dır.

2021 yılı itibarıyla tarım makineleri imalat sektörü için Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankası (TCMB) tarafından değerlendirmeye alınan 994 firmanın 155’i anonim şirket, 837’si limited şirket yapısında olup firmaların 592’si mikro (%59,6, 10 kişiden az yıllık çalışanı olan), 293’ü küçük (%29,5, 50 kişiden az yıllık çalışanı olan), 83’ü orta (%8,4, 250 kişiden az yıllık çalışanı olan) ve 26’sı büyük (%2,6, 250 kişiden fazla yıllık çalışanı olan) firma statüsündedir.

Firma sayısı için gösterge niteliğinde olabilecek bir diğer sayı deney raporu olan firmalardır. 2015–2020 döneminde deney yaptıran firma sayısı (imalatçı ve ithalatçı) 797’dir (Atasoy, 2021). Atasoy’un yaptığı araştırmaya göre (2021), 2015-2020 döneminde 23 ilde (Adıyaman, Ağrı, Ardahan, Artvin, Bartın, Batman, Bayburt, Bilecik, Bingöl, Bitlis, Erzincan, Gümüşhane, Hakkâri, Iğdır, Kars, Kastamonu, Kilis, Rize, Siirt, Şırnak, Trabzon, Tunceli ve Van), deney raporu almış herhangi bir firmaya rastlanılmamıştır. Bunun yanında, firmaların en çok bulunduğu diğer 58 il içinden, ilk 10 sırada bulunan iller sırasıyla Konya (190), İstanbul (77), İzmir (73), Tekirdağ (44), Ankara (38), Manisa (29), Bursa (26), Balıkesir (19), Sakarya (18), Adana (17) olarak belirlenmiştir. En az deney raporuna sahip illerimiz ise 1’er adet deney raporu ile Bolu, Giresun, Kütahya, Mardin, Muğla ve Uşak’tır. Faaliyet gösteren tarım makineleri firmalarından, ithalatçı firmaların daha çok İstanbul, Sakarya ve Ankara gibi illerimizde bulunduğu; ithal ettikleri grubun ise daha çok otomatik kontrollü, kendi yürür, büyük iş kapasiteli, yüksek teknolojili ekipman ve makineler ile iş makinelerine ait olduğu tespit edilmiştir.